Eten volgens de maan

En wat we kunnen leren van de Mayaanse landbouwtechnieken.

Zowel chronische ondervoeding als obesitas vormen grote problemen in de Guatemalteekse samenleving. Hoewel obesitas de grootste gezondheidsuitdaging is bij kinderen in de steden, lijdt de inheemse bevolking in plattelandsgebieden juist aan ondervoeding. Door de koolhydratenrijke voeding kan men wel genoeg binnen krijgen om de honger te stillen, maar een groot deel van de bevolking komt belangrijke voedingsstoffen tekort. Hier probeert Juan-Manuel met zijn project Eco-Farm een positieve bijdrage aan te leveren door terug te grijpen op de rijke geschiedenis van de Maya’s.

Omringd door groen berglandschap en vulkanen lopen Juan en ik langs spiraalvormige akkervelden. Op het eerste gezicht doen deze mij erg denken aan de Amerikaanse film Signs met Mel Gibson. Juan moet lachen om mijn opmerking en verzekert mij dat wat ik zie weinig te maken heeft met buitenaardse krachten, maar vooral met heel hard werken.  Wortels, boerenkool, munt en bloemen: alles groeit in de vorm van kleurrijke spiralen, vergezelschapt door talloze vlinders. Net als de Maya’s probeert Juan hier een compleet ecosysteem na te bootsen en op deze manier een natuurlijke balans te creëren.  

“De Mayaanse samenleving is één van de meest geavanceerde en exacte samenlevingen die ooit bestaan heeft. Het waren fantastische astronomen en wetenschappers. Ze beheersten cijfers als geen ander. Alles wat je hier ziet is wiskundig doorgerekend” verteld Juan mij trots terwijl wij ons tussen de bananen-, papaja- en avocadobomen wanen. De Maya’s gebruikten een verscheidenheid aan technieken om voldoende voedsel te verbouwen voor grote steden. Maïs was hierbij het belangrijkste basisgewas en werd samen met bonen en pompoen gekweekt, omdat deze gewassen elkaar ondersteunen. Door te werken met diverse gewassen en dieren creëerden zij weerbare systemen. Hierbij keken ze niet alleen naar de verschillende seizoenen, maar gebruikten ze ook wiskunde en kosmologie; de stand van de planeten en hun ongeveer 24 kalenders. Door ook te kijken naar verschillende energieën reiken de Mayaanse landbouwtechnieken verder dan bijvoorbeeld biodynamische landbouw.

Om dit beter te begrijpen stoppen we bij een whiteboard vol kleurrijke aantekening. Hier geeft Juan workshops over paddenstoelen. “We kunnen hier fantastische paddenstoelen kweken die een enorme bron van vitamines zijn. Maar daarnaast spelen paddenstoelen ook zo een belangrijke rol in dit ecosysteem, het zijn namelijk onmisbare communicatoren.” Na mijn wat verwarde blik legt Juan uit dat paddenstoelen in staat zijn om te communiceren met bomen, planten en nog belangrijker: ze zijn zelfs in staat om voedingsstoffen door te geven. De ‘magie’ van de paddenstoel vanuit het ecologisch perspectief.

Terwijl in 2012 veel Nederlanders in aanraking kwamen met ideeën van de Maya’s door een mogelijk einde van de wereld, begon Juan zich steeds meer te verdiepen in de oude technieken die gebruikt werden om eten te verbouwen. Hij zag potentie in de koffieplantage van zijn ouders om een bijdrage te leveren aan de Guatemalteekse gemeenschap. Maar leren over de Mayaanse landbouwtechnieken is niet eenvoudig omdat hier weinig schriftelijke informatie over te vinden is. Juan heeft ruim drie jaar onderzoek gedaan door naar verschillende plekken in Guatemala te reizen en met inheemse groepen te spreken over deze landbouwtechnieken. “Het is nog steeds een groot experiment. We leren iedere dag weer iets nieuws.”

Millennia-lang richtten de Maya’s hun leven in volgens de kosmologie waarin zij geloofden: een wereld bestaande uit elementen die elkaar in balans houden. Mensen, dieren, vogels, bomen, wolken, stenen en aarde.Hierbij werden mensen niet gezien als superieur aan andere levensvormen of elementen in het systeem. Volgens deze kosmologie draagt iedereen de verantwoordelijkheid om de wereld die men deelt te behouden zoals die is.

Deze relatie komt zelfs vandaag nog tot uitdrukking in de Mayatalen. Bij de Tojolab’al-Maya’s van Chiapas, bijvoorbeeld, benadrukt hun taalstructuur niet het individu maar het collectief ‘wij’. Dat ‘wij’ omvat wolken, planten, rivieren, bergen, en dieren. Daarnaast hebben ze geen termen voor bijvoorbeeld ‘religie’ of ‘natuur’. Deze concepten zijn dusdanig geïntegreerd in hun dagelijkse interacties met de wereld dat ze niet als losstaande concepten worden gezien.

Ook besteedden de Maya’s aandacht aan diversificatie. Iets wat wij vandaag de dag waarschijnlijk in de categorie biodiversiteit of duurzaamheid zouden plaatsen. Ons is bijvoorbeeld geleerd om onze voeding te diversifiëren om gezond te blijven. De Maya’s hadden een soortgelijk concept, behalve dat het dagelijks werd toegepast om het universele evenwicht te handhaven. Een voorbeeld om dit evenwicht te bewaren was bosbeheer. Honderden producten uit tropische bossen werden gebruikt voor voedsel, medicijnen, bouwmaterialen en gereedschap. De jungle bood een rijkdom aan grondstoffen en natuurlijke bescherming.

Bij het inrichten van akkers en tuinen probeerden de Maya’s de diversiteit die zij in de jungle zagen na te bootsen. Deze manier van omgaan met onze omgeving is niet vaak meer terug te zien in de industriële samenleving, die een wereldbeeld belichaamt waarin de natuur gescheiden is van cultuur en de mens hieraan superieur is. Een belangrijke les die de Maya’s hebben geleerd, waarmee wij vandaag worstelen, is dat het negeren van klimaatcrises voor politiek gewin kortzichtig is en uiteindelijk destructief. Het onderhouden van een ecosysteem is niet alleen de verantwoordelijkheid van de leiders van een samenleving, maar vereist duurzame praktijken – en soms offers – van iedereen.

Door middel van zijn tuin probeert Juan mensen te laten zien wat er allemaal mogelijk is als er wordt samengewerkt mét de natuur. Hoewel het oogsten van kwalitatieve producten een belangrijk onderdeel is van Eco-Farms wil hij vooral een positieve en educatieve bijdrage leveren aan de gemeenschap. “We zijn hier in Guatemala de connectie verloren met de natuur waardoor mensen fastfood verkiezen boven lokaal en gezond eten. En dat terwijl wij zo een rijk land zijn als je kijkt naar de grondstoffen.” Om hier verandering in te brengen biedt hij talloze workshops aan tegen lage prijzen en verwelkomt hij scholen. Zo probeert hij de gemeenschap bij te brengen hoe belangrijk duurzaamheid en biodiversiteit is, juist wanneer je weinig middelen ter beschikking hebt. Het is een uitdagende missie waarmee hij zichzelf heeft opgezadeld. Voor mensen die zich net genoeg kunnen veroorloven om aan het einde van de dag niet met een lege maag naar bed te gaan, is het namelijk moeilijk om te investeren in oplossingen voor op de lange termijn.

Na de uitbarsting van vulkaan Fuego in 2018, die naar schatting 1,7 miljoen mensen in Guatemala trof, raakte Juan nog overtuigder van zijn doel. “De meeste van onze gewassen zijn na de uitbarsting verbrand door de hete as. Maar door onze biodiversiteit konden we snel herstellen. Veel vrienden van mij met koffieplantages hebben alles verloren en zijn door schulden failliet gegaan. Deze traditionele technieken maken ons weerbaarder en zelfstandiger. Twee aspecten die van groot belang zijn voor de toekomst van Guatemala.” Natuurlijk bieden deze technieken geen perfecte oplossing en maakten ook de Maya’s regelmatig fouten door bijvoorbeeld overconsumptie van bepaalde grondstoffen. Maar ze leerden van hun fouten en herpositioneerden hun acties om te voorkomen dat het evenwicht in de natuur werd verstoord. Vandaag de dag zou het aannemen en bijwerken van hun aanpak een goed begin zijn voor de essentiële taak om zowel onszelf als ook onze planeet te beschermen.